di Assemeh Fendereski
traduzione di Maryam Bakhtiari
Una delle caratteristiche della musica dell’Asia orientale è rappresentata dalle numerose somiglianze che si riscontrano nella maggior parte dei paesi della regione; ciò è dovuto a comunanze culturali, climatiche e geografiche e anche a eventi politici e sociali.
Tra i paesi dell’Asia orientale, la musica di Iran, India, Afghanistan, Pakistan, Tagikistan e Uzbekistan è accomunata da numerose affinità, poiché questi stati costituivano un tempo un unico stato, “la Persia’’.
Queste somiglianze sono così ovvie da risultare evidenti anche a un pubblico di non specialisti.
In tutta quest’area si è diffusa la lingua persiana, il “Farsi”, parlata, oltre che in Iran, anche in paesi come l'Afghanistan e il Pakistan, costituendo la base delle lingue ufficiali di questi popoli; essa è rintracciabile anche nel continente indiano, nella cui antica storia linguistica il Farsi ha lasciato una traccia profonda. Inoltre, in Uzbekistan e in Tagikistan si parla, rispettivamente, persiano uzbeko e persiano tagiko.
La musica afghana ha vari stili e la ragione di questa varietà è l’esistenza di genti e lingue diverse. Le lingue darì e pashtun sono radicate nel persiano. Gli artisti afghani si ispirano in particolare alla letteratura persiana e sono influenzati anche dalla musica indiana. Altri artisti afghani sono invece interessati a tradizioni musicali di zone differenti.
Negli ultimi anni l’Afghanistan è stato testimone di molti rivolgimenti sociali e politici; l’esistenza di “gruppi estremisti” e i molti divieti, restrizioni e censure hanno colpito anche le manifestazioni artistiche, riducendone in generale la qualità e la quantità, tanto che molti artisti afghani sono stati costretti ad abbandonare la propria arte o a emigrare. Gli artisti che sono rimasti producono opere d’arte, ma di un livello molto inferiore. 
La musica afghana ha vari stili e, come in altri paesi, oltre alla musica locale e tradizionale è comune lo stile “Pop”. L’influenza della musica moderna dei paesi esteri sulla musica popolare è notevole, tanto da cancellare in parte la tradizione. Ma alcuni artisti non si lasciano influenzare, mantengono l’autenticità della musica classica e, svecchiandola, producono opere degne della musica popolare antica.
Nelle opere antiche un metodo utilizzato è quello della recitazione, molto efficace per preservare la musica tradizionale dal pericolo di estinzione; un altro stile, anch’esso fondamentale per preservare la musica afghana antica, è quello religioso, che riflette ed esprime la fede del popolo. La recitazione del Corano è una tipologia importante di rappresentazione religiosa non accompagnata da strumenti musicali, come per esempio nel rituale estatico Zikr dei Sufi. Questo tipo di espressione artistica è stata composta da cantanti Naat, poeti Sufi e cantanti Qawali (la musica sacra dei Sufi), mentre la musica è creata da artisti provenienti dall’India, dall’Afghanistan e dal Pakistan e ha un’atmosfera religiosa e mistica.
Il tema e i contenuti della musica religiosa sono la descrizione di Dio, del profeta Maometto e degli Imam. In questo genere musicale anche la poesia è molto importante; talvolta l’esecuzione di un’opera religiosa può durare fino a dieci ore.
La musica classica afghana non ha radici nella musica occidentale (contrariamente alla musica di carattere popolare) e si basa sui “Raga”, sonetti o poesie liriche di origine persiana e indiana. Raga (Ragam) in sanscrito significa ‘colorare’, ‘tingere’ ed è metafora di stati d’animo ed emozioni come amore, affetto, simpatia e piacere. Si dice che Ram (o Ramtin)1 abbia chiamato ogni melodia Raga perché secondo lui ogni grido (suono) cattura le pene dell’anima.
Nella musica iraniana a Raga corrisponde il termine Maqam; Maqam è la composizione di una serie di suoni consequenziali di un Dastgah (con specifiche distanze tra le note). La musica classica afghana viene eseguita secondo determinate modalità, a cui corrispondono diverse denominazioni: “Bahlaval”, “Bahrami”, “Sarang”, “Gandareh”, “Kalian”, “Pahari”, “Birmi”, “Telang Asavari”, che sono i Raga più usati.
La forma musicale dell’Afghanistan è un mix di melodie persiane, principi compositivi indiani, suoni di gruppi etnici diversi, come pashtun, tagiki e hazar, ed è strettamente correlata alla musica classica indiana; si tratta in gran parte di canzoni i cui testi sono presi direttamente dalla poesia classica persiana, come quella di Mawlana Balkhi (Rumi), e dalla tradizione iraniana. Sebbene esista un repertorio di musica non verbale, la poesia ha un posto speciale nella cultura musicale di questo paese. Soprattutto la poesia persiana e la poesia pashtun sono importanti tra il popolo, perché hanno radici storiche in cui esso ritrova la propria identità. I testi delle canzoni sono costituiti da pochi argomenti di carattere romantico, con temi di amore contrastato o infelice e ripetuti riferimenti a “Leily e Majnun”2.
Il coinvolgimento nella violenza interna degli anni ’60 ha oscurato il ricco patrimonio musicale di questo paese, la musica è stata soppressa e sebbene Kabul sia il centro culturale dell’Afghanistan, Herat si è imposto come centro musicale avanzato.
1. Uno dei più importanti musicisti dell’era dei Sasanidi, una dinastia dell’antica Persia.
2. Leyli e Majnun (nota anche come “Il folle” (majnun) / “Il pazzo di Leyli”) è un racconto classico persiano basato sulla storia vera di un amore mai spento, simile al successivo Romeo e Giulietta.
Una scena dell’adattamento di Nizami Ganjavi della storia. Layla e Majnum si incontrano per l’ultima volta prima della loro morte.
Sono entrambi indeboliti e il messaggero anziano di Majnum tenta di far rinvenire Layla mentre le bestie proteggono la coppia dagli ospiti indesiderati. Illustrazione tardo secolo XVI
Testo originale:
موسیقی افغانستان
یکی از ویژگیهای موسیقی شرق آسیا، شباهتهایی است که در موسیقی اغلب کشورهای منطقه به چشم میخورد که دلیل آن، اشتراکات فرهنگی، اقلیمی و جغرافیایی است. حتی میتوان گفت مانند اغلب کشورها، اتفاقات و وقایع سیاسی و اجتماعی نیز بر چند و چون آن تاثیر داشته است.
در میان کشورهای آسیای شرقی و آسیای میانه، موسیقی ایران، هندوستان، پاکستان، افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان دارای شباهتهای بسیاری هستند. کشورهای نامبرده در مقطعی جزو خاک ایران بودهاند و از فرهنگ یکسانی برخوردار بودهاند و شاید همین موضوع، مهمترین دلیل وجوه اشتراک موسیقی کشورهای همسایه ایران است. این شباهتها تا آن حد فاحش و عیان است که حتی مخاطبان عام نیز متوجه آن خواهند شد. یکی دیگر از دلایل وجود نقاط مشترکِ موسیقی کشورهای نامبرده زبان است. زبان فارسی علاوه بر ایران در کشورهایی چون افغانستان و پاکستان نیز مرسوم است و زبان رسمی مردم این دو کشور به حساب میآید. البته زبان فارسی در شبه قاره هند نیز مرسوم است و در آن سرزمین سابقه دیرینهای دارد. (مردم کشور ازبکستان و تاجیکستان نیز به زبانهای فارسی ازبکی و فارسی تاجیکی صحبت میکنند.)
موسیقی افغانستان از تنوع بسیاری برخوردار است و دلیل این تنوع وجود قومها و زبانهای مختلف است. زبانهایی چون دری و پشتو که ریشهشان فارسی است. هنرمندان افغانستان به ادبیات فارسی توجه دارند و از موسیقی هند نیز تاثیر گرفتهاند. از طرفی هنرمندان افغان در مقایسه با دیگر کشورها به موسیقی بیکلام توجه بیشتری دارند.
افغانستان طی سالها و دهههای گذشته وقایع و اتفاقات اجتماعی و سیاسی بسیاری را به خود دیده و وجود گروههای افراطی و ممنوعیتهای بسیار، هنر این کشور را تحت تاثیر قرار داده و به طور کلی از سطح کمی و کیفی آن کاسته است. طی سالها و دهههای گذشته بسیاری از هنرمندان افغان به اجبار و به دلیل وجود محدودیتها و سانسورها جلای وطن کردهاند که در میان آنها نیز برخی دست از فعالیتهای هنری کشیدهاند. هنرمندانی که ماندن را به رفتن ترجیح دادهاند نیز کمتر از گذشته به تولید آثار هنری میپردازند.
موسیقی افغانستان دارای سبکهای متفاوتی است و مانند دیگر کشورها علاوه بر موسیقی محلی و سنتی، سبک پاپ نیز در این سرزمین رایج است.
متاسفانه موسیقی محلی (فولک) افغانستان مانند موسیقی محلی اغلب کشورها تحت تاثیر موسیقی مدرن بوده و حال در شرف فراموشی است؛ اما با این حال برخی از موسیقیدانان این سرزمین تلاش دارند با تولید آثار درخور موسیقی فولکوریک این کشور را زنده نگه دارند. بازخوانی آثار قدیمی یکی از روشهایی است که توسط خوانندگان و نوازندگان به کار گرفته میشود تا به وسیله آن موسیقی اصیل افغانستان حفظ شود و از خطر انقراض به دور ماند.
موسیقی مذهبی در افغانستان بر اساس اعتقادات دینی مردم این سرزمین شکل گرفته است. این گونه موسیقایی توسط نعتخوانان (مدیحهسرایان)، شاعران سبک صوفیه و قوالیخوانان (قوالی گونهای از موسیقی هنرمندان هند، افغانستان و پاکستان است که حال و هوای مذهبی و عرفانی دارد) شکل گرفته است. به طور کلی مضمون و محتوای موسیقی مذهبی افغانستان، توصیف خداوند، پیامبر اسلام (ص) و ائمه اطهار است. در این گونه نیز شعر اهمیت بسیاری دارد و گاه اجرای یک اثر مذهبی تا ده ساعت به طول میانجامد.
موسیقی کلاسیک افغانستان برخلاف تصور، ریشه در موسیقی غربی ندارد و اساس آن بر مبنای غزلهای فارسی است و راگ هندی (نر) یا راگنی (ماده) است. واژه «راگا» در زبان سانسکریت به معنای رنگآمیزی و رنگرزی است و استعارهای است از خلقوخو و احساساتی چون شور، عشق، محبت، همدردی و لذت.
. آنطور که میگویند رام یا رامتین (یکی از نوازندگان عصر ساسانی) نام هر پرده را راگ نهاده به این دلیل که بانگهای متنوع آن رگ جان را میربایند. در ایران «راگ» به مقام تشبیه شده و اغلب به جای این کلمه از واژه مقام استفاده میشود. مقام نیز عبارت از مجموعه اصوات پی در پی یک دستگاه با فواصل میان آنهاست. «بهلاول»، «بهرمی»، «سرنگ»، «گنداره» ، «کلیان»، «پهاری»، «بیرمی»، «سرنگ» ، «تلنگ آساوری» راگهای معروف هستند که در موسیقی کلاسیک افغانستان کاربردهای بسیاری دارند.
موسیقی کلاسیک افغانستان، طبق آداب و رسوم خاصی اجرا میشود و اصطلاحات و عبارات خاص خودش را دارد. فرم موسیقی افغانستان تا حد زیادی بصورت ترانه است، با اینحال رپرتوار قابل توجهی از موسیقی فاقد کلام نیز وجود دارد. شعر جایگاه ویژه ای در فرهنگ موسیقی این کشور دارد. میراث شعر فارسی، که مشترکات فراوانی نیز با ایران دارد، اهمیت بسیاری در بین مردم داشته و همچنین شعر پشتو نیز دارای ریشه های تاریخی است.
متن ترانه ها متشکل از موضوعات معدودی است. آهنگ های عاشقانه با تِم هایی از عشق نافرجام و اشارۀ مکرر به داستان لیلی و مجنون، بیشتر موضوعات ترانه ها را تشکیل می دهند. موسیقی افغانستان در سبک ها و شیوه های گوناگون، هنرمندانی را پرورانده که شهرت بعضی از آنان از حدود مرزهای این کشور نیز فراتر رفته است.
از دهۀ شصت هجری خورشیدی، افغانستان درگیر خشونت های داخلی بوده است، از این رو علی رغم میراث غنی موسیقی در این کشور، موسیقی سرکوب شده است.
با اینکه شهر کابل مرکز فرهنگی افغانستان است در عرصۀ موسیقی، هرات جایگاه ویژه ای دارد، چرا که وطن موسیقی سنتی افغانستان است و نسبت به سایر ولایت های افغانستان موسیقی اش به موسیقی ایرانی نزدیک تر است
